रायगड जिल्हा प्रतिनिधी:- कैलासराजे घरत
“उमाजी नाईक यांचे जीवन ‘मरावे परि क्रांतिरूपे उरावे’ ही उक्ती साकार करते. त्यांचा संघर्ष आजही स्वातंत्र्य आणि न्यायासाठी प्रेरणादायी आहे”उमाजी नाईक: भारतीय स्वातंत्र्य लढ्यातील आद्य क्रांतिकारक उमाजी नाईक ( जन्म:७ सप्टेंबर १७९१- मृत्यू: ३ फेब्रुवारी १८३२) हे महाराष्ट्रातील रामोशी समाजातील एक धाडसी आणि निधड्या छातीचे वीर होते. ते भारतीय स्वातंत्र्य लढ्यातील प्रथम सशस्त्र क्रांतिकारक म्हणून ओळखले जातात.
१८५७ च्या क्रांतीपूर्वीच त्यांनी ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीच्या राजवटीविरुद्ध बंड पुकारले आणि सलग १४ वर्षे त्यांच्याशी लढा दिला. छत्रपती शिवराय महाराजांचा आदर्श घेऊन त्यांनी स्वराज्याची मागणी केली आणि इंग्रजांना सळो की पळो करून सोडले. त्यांना ‘राजे उमाजी नाईक’ किंवा ‘नरवीर उमाजी नाईक’ असे संबोधले जाते. प्रारंभिक जीवन आणि पार्श्वभूमी:- उमाजी नाईक यांचा जन्म पुणे जिल्ह्यातील पुरंदर तालुक्यातील भिवडी (किंवा जांभूळवाडी) गावी झाला. त्यांचे वडील दादोजी खोमणे हे पुरंदर आणि वज्रगड किल्ल्यांचे रखवालदार (वतनदार) होते. रामोशी समाज हा मूळतः तेलंगणातून महाराष्ट्रात स्थलांतरित झालेला होता आणि मराठा काळात किल्ल्यांची राखण करत असे.
मात्र, ब्रिटिश राजवटीत त्यांना ‘चोर’ असे कलंकित करून वतने जप्त करण्यात आली. १८०३ मध्ये दुसऱ्या बाजीराव पेशव्यांनी रामोशींच्या वतनांवर हल्ला चढवला, ज्यामुळे उपासमारी आणि अत्याचार वाढले. उमाजींनी लहानपणापासूनच वडिलांकडून (किंवा आईकडून, काही स्रोतांनुसार) युद्धकौशल्ये शिकली: दांडपट्टा, तलवार, भाला, कुऱ्हाड, तीरकमठा, गोफण इत्यादी. ते जेजुरीच्या खंडोबाचे (कुलदैवत) भक्त होते आणि त्यांच्या पत्रांवर ‘खंडोबा प्रसन्न’ असा उल्लेख असायचा. वयाच्या ११व्या वर्षीच त्यांच्याकडे वतनदारी आली, पण ब्रिटिशांच्या धोरणांमुळे कुटुंबावर संकटे कोसळली.क्रांती आणि संघर्ष:- सन १८१८ मध्ये पेशवाईचा पतन झाल्यानंतर ब्रिटिश राजवट मजबूत झाली. उमाजींनी ‘माझ्या देशावर परकीयांना राज्य करू देणार नाही’ असा संकल्प करून विठोजी नाईक, कृष्ण नाईक, खुशाबा रामोशी, बापू सोळस्कर यांसारख्या साथीदारांना गोळा केले.
१८२१ पासून त्यांनी इंग्रजांविरुद्ध सशस्त्र बंड सुरू केले. त्यांनी छापामार पद्धतीने (गनिमी कावा) इंग्रज अधिकारी, सावकार आणि वतनदारांना लुटले आणि लुटलेले धन गरीब रयत, स्त्रिया आणि मुलांमध्ये वाटले. २४ फेब्रुवारी १८२४ रोजी भांबुडा किल्ल्यातील ब्रिटिश खजिना लुटला.उमाजींनी स्वतःला ‘राजे’ म्हणवून घेतले आणि न्यायनिवाडा सुरू केला. ४ फेब्रुवारी १८३१ रोजी त्यांनी ‘समस्त गडकरी नाईक’ यांना उद्देशून एक पत्रक काढले, ज्यात इंग्रजांविरुद्ध उठाव करण्याचे आवाहन होते. त्यांचा जाहीरनामा हा सर्वसमावेशक होता: सर्व राजे, सरदार, जमीनदार, हिंदू-मुस्लिम आणि सामान्य रयतेला उद्देशून, ज्यात ‘संपूर्ण हिंदुस्तान एक राष्ट्र’ ही संकल्पना दिसून येते. त्यात इंग्रज अधिकाऱ्यांना ठार मारण्याचे, वतने परत देण्याचे आणि ब्रिटिशांना साहाय्य करणाऱ्यांना शत्रू मानण्याचे सांगितले. इंग्रजांना त्रास होऊ लागल्याने त्यांनी उमाजींना पकडण्यासाठी १०,००० रुपयांचे बक्षीस जाहीर केले (काही स्रोतांनुसार १,२०० रुपये). १८१८ मध्ये उमाजींना एकदा तुरुंगवास झाला, पण तुरुंगातून सुटल्यानंतर त्यांच्या कारवाया वाढल्या. इंग्रजांनी पाच जाहीरनामे काढले, पण जनतेने उमाजींना साथ दिली.अटक आणि शहादत:- १५ डिसेंबर १८३१ रोजी भोर तालुक्यातील उतरोली गावी (किंवा भोरजवळ) साथीदार नाना रघू चावण आणि काळू यांच्या विश्वासघातामुळे उमाजींना पकडण्यात आले. पुण्यात खडकमाळ कचेरीत (मामलेदार कचेरी) देशद्रोहाचा खटला चालवण्यात आला. न्यायाधीश जेम्स टेलर यांनी त्यांना दोषी ठरवले आणि ३ फेब्रुवारी १८३२ रोजी वयाच्या ४०व्या वर्षी फाशी देण्यात आली. हसत हसत फासावर चढलेल्या उमाजींची शहादत ही १८५७ च्या क्रांतीपूर्वीची पहिली मोठी घटना मानली जाते.
वारसा आणि स्मृती:- उमाजी नाईक हे उपेक्षित राहिले, कारण ते रामोशी समाजातील होते आणि ब्रिटिश इतिहासकारांनी त्यांचा उल्लेख कमी केला. मात्र, आज त्यांना आद्यक्रांतिकारक म्हणून सन्मानित केले जाते. त्यांच्या जन्मदिनी (७ सप्टेंबर) आणि स्मृतिदिनी (३ फेब्रुवारी) विविध कार्यक्रम होतात. २०२४ मध्ये महाराष्ट्राचे राज्यपाल सी.पी. राधाकृष्णन यांनी राजभवनात त्यांच्या प्रतिमेला पुष्पार्चन केले. त्यांच्यावर ‘नऱ्हे, शंकर, उमाजी नाईक’ सारखी पुस्तके आणि चित्रपट आहेत. त्यांचा जाहीरनामा हा राष्ट्रीय एकतेची प्रेरणा देतो. उमाजी नाईक यांचे जीवन ‘मरावे परि क्रांतिरूपे उरावे’ ही उक्ती साकार करते.
त्यांचा संघर्ष आजही स्वातंत्र्य आणि न्यायासाठी प्रेरणादायी आहेआम्हीच ते वेडे ज्याना आस इतिहाची.अखंड सेवेचे ठायी तत्पर… शिवशंभू चरित्र इतिहास अभ्यासक पत्रकार कैलासराजे निर्मला कमलाकर घरत निरंतर..
